Hata (Yanılma) Hali

Hata halinin en temel tanımı failin zihninde canlandırdığı durum ile gerçeklik arasında tutarsızlık olmasıdır. Hata (yanılma) halinin oluşması durumunda failin cezasında hem indirime hem de artırıma gidilebilmektedir. 

Hata (Yanılma) Hali Nedir?

Türk Ceza Kanunu’nun 30. maddesinde yer verilen çeşitli hata halleri yer almaktadır. Bu sebeple de hata hukukta önemli bir konu olmaktadır. Bundan dolayı savunmada dikkat edilmesi ve olayların buna göre irdelenmesi gerekmektedir. Çünkü ceza indirimi ya da artırımı belirlenecektir. Failin hata hükmünden faydalanabilmesi için failin hareketinde kasıt bulunması gerekmektedir. Bu sebeple de taksirli suçlarda hata hali hükümleri uygulanamaz. 

Suçun Maddi Unsurunda Hata

Bir kişinin suç işlediğine isnat edilebilmesi için bu kişinin kanunda yer alan suçun tüm unsurlarından haberdar olması ve kişinin kasıtlı bir şekilde davranması gerekmektedir. Diğer bir deyişle kişinin işlediği suçu bilerek ve isteyerek işlenmesi gerekmektedir. Maddenin bu özelliklerinden dolayı da kişinin kanun hükümlerini bilmemesi ya da yanlış bir şekilde bilmesinden dolayı işlemesi durumunda maddi unsurlarda hata olarak tanımlanmaktadır.

Hükmün bu özelliğinden dolayı kişinin suç işlerken ortaya koymuş olduğu iradenin bir hata sonucunda ortaya çıktığına ve failin suç işleme kastına sahip bulunmadığına karar verilecektir. Hakimin bu kararı vermesi durumunda ise kişi hata halinden yararlanacaktır. Diğer bir yandan failin işlemiş olduğu suçun taksirli suçlar içerisinde yer alması durumunda fail taksirli suçlar kapsamından cezalandırılacaktır.

Örneğin 18 yaşından büyük olduğunu düşünerek biriyle cinsel ilişkiye giren kişi bu durumda hata halinden yararlanabilir. 18 yaşından küçük kişiyle cinsel ilişkiye girmek taksirli suçlar içerisinde de yer almadığı için taksirli suç sebebiyle ceza da almaz. Diğer bir yandan zıpkınla avlanarak yanlışlıkla birini yaralanmasına sebep olunması durumunda fail yine yanılma halinden yararlanacak ancak taksirle yaralama suçundan ceza alacaktır.

Suçun maddi unsurunda hata halinin araştırılması için mahkemeye talepte bulunması gerekmektedir. Çünkü bu durum mahkeme tarafından resen araştırılan konulardan birisi olmamaktadır. Bunu sağlamak için ise mağdurunun suçun maddi unsurunda hataya düştüğünü ileri sürmesi gerekmektedir.

Suçun Nitelikli Unsurunda Hata

Türk Ceza Kanunu’nun 30. maddesinin ikinci fıkrasında suça verilecek cezanın ağırlaşması ya da hafiflemesine neden olan olaylardaki yanılma hali düzenlenmiştir. Bu fıkraya göre failin kanunda öngörülen şekli ile suç işlemesi durumunda bu hatasından yararlanma hakkına sahiptir. Fıkrada suçun hafifletici ve ağırlaştırıcı sebeplerine yer verildiği için iki başlık altında incelenmektedir.

Hafifletici Sebeplerde Hata

Fıkrada yer alan hafifletici sebeple hata hükmünün uygulanabilmesi için failin hafifletici bir neden olmadığı halde var olduğunu düşünerek hareket etmiş olmasıdır. Aynı şekilde hafifletici bir nedenin varlığına rağmen failin olmadığı düşüncesiyle hareket etmesi de bulunmaktadır. Her iki durumda da hafifletici hata hükümlerinden yararlanabilir.

Örneğin bir yüzüğün pırlanta sanılarak çalınması ancak yüzüğün imitasyon çıkması ya da bir yüzüğün imitasyon sanılarak çalınması ancak pırlanta çıkması hafifletici sebeplerle hata hükümleri içerisinde yer almaktadır.

Ağırlaştırıcı Sebeplerde Hata

Ağırlaştırıcı sebeplerde hatanın varlığından söz edebilmek için failin işlediği suçta nitelikli halin varlığına rağmen failin bunu bilmemesi ya da tam tersi olarak işlenen suçta nitelikli hal bulunmamasına rağmen failin nitelikli hali var zannetmesi ve bunu göze alarak suçu işlemesidir. 

Failler her iki halde de hatasından yararlanabilir. Bu sebeple de örneğin kendini aldatan eşini öldürmek isterken bir başkasını öldüren kişilerde ağırlaştırıcı nitelikli hal uygulanmaz.

Hukuka Uygunluk Sebeplerinin Maddi Şartlarında Hata

Kanunda yer alan hukuka uygunluk hükümlerinden yararlanabilmek için kanunda yer alan şartların sağlanması gerekmektedir. Ancak failin hukuka uygunluk sebeplerinin maddi şartlarında hatanın kaçınılmaz olduğu durumlarda faillerin bu durumdan yararlanmasıdır. 

Örneğin evine hırsız giren biri hırsızın elinde parlak ve kesici bir alet olduğunu zannederek hırsızı öldürmesi ancak daha sonrasında hırsızın elindekinin silah olmadığını fark etmesi durumunda bu maddeden yararlanabilir. Çünkü meşru müdafaanın maddi şartlarında hata halinin varlığı söz konusu olmaktadır.

Kusurluluğu Etkileyen Hata Halleri

Kusurluluğu etkileyen hata haller ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki kusurluluğu ortadan kaldıran diğeri ise azaltan bir nedenin maddi şartlarından hata ile işlenen fiilin haksızlık oluşturduğu konusunda hata olmaktadır.

Bu fıkra gereği failin suç işleme kastı olmamasına rağmen bir hatanın sonucunda kaçınılmaz bir şekilde işlemek istediği suçtan farklı bir suç işleme söz konusu olmaktadır.

Buna örnek olarak haksız tahrikten dolayısıyla birine saldırmak isterken karanlıktan dolayı başkasına saldırması gösterilebilir. Bu durumda eğer failin durumdan kaçınamadığı sonucuna varılırsa hüküm uygulanır. Bunun yanında bir kişinin nefsi müdafaa olarak düşündüğü bir suçu işlemesi durumunda da geçerli olmaktadır.

Failin işlediği bir fiilin gerçekte bir haksızlık oluşturduğu konusunda kaçınılmaz bir hataya düşmesi durumunda da fail hata hali hükümlerinden yararlanma hakkına sahip olmaktadır. Örneğin bir kişinin kendisine ait olmadığı bilmediği bir eşyayı alması durumunda bu eyleminden dolayı hırsızlık ile cezalandırılması mümkün olmamaktadır. Çünkü fail çaldığı eşyanın kendisine ait olduğunu zannetmektedir. 

Kaçınılmaz Hata

Kaçınılmaz hatanın en temel tanımı failin gereken özeni göstermesine rağmen hataya düşmesidir. Eğer failin gerekli özen ve dikkati göstermesi durumunda hata kaçınılabilir bir nitelikte ise hata hali hükümlerinin uygulanması mümkün olmamaktadır. Kaçınılmaz hata kavramı Türk Ceza Kanunu’nunda iki şekilde düzenlenmiştir. 

Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenlere Ait Koşulların Gerçekleşip Gerçekleşmediği Hususunda Kaçınılmaz Hata

Failin bu kanun hükmünden yararlanabilmesi için failin suç işlerken içerisinde bulunmuş olduğu şartlar sebebiyle hatasından kaçamayacak durumda olması gerekmektedir. Örneğin bir kişinin çocuğuna sopayla saldırıldığını duyması ve daha sonrasında yanlarına gittiğinde çocuğunun başında birini ve yerde de kanlı sopayı görüp bu kişiye saldırması ancak saldırdığı kişinin sadece yardım amaçlı orada bulunması durumunda haksız tahrik ceza indiriminden yararlanır. Ancak bu örnekte failin dikkat etmesi durumunda saldırdığı kişinin çocuğuna saldıran kişi olmadığını anlayacak bir durum söz konusu ise bu durumda bu hükümden yararlanamaz. Ceza sorumluluğunu kaldıran ya da azaltan ve kaçınılmaz hatanın meydana gelmesi mümkün olan suçlar içerisinde şunar yer almaktadır.

• Geçici nedenlerle alkol veya uyuşturucu madde etkisinde olma,
• Sağır ve dilsizlik,
• Akıl hastalığı ya da zayıflığı,
• Haksız tahrik,
• Kanun hükmünü ve amirin emrini yerine getirme,
• Meşru savunma,
• Zorunluluk hali,

İşlediği Fiilin Haksızlık Oluşturduğu Hususunda Kaçınılmaz Hata

Failin işlediği suçtan cezalandırılmamasını sağlayan kanun hükümlerinden birisi olmaktadır. Buna göre failin suç işlerken hukuka uygun olduğunu, meşruiyet çizgisinde olduğu ya da haksızlık meydana gelmediğini düşünerek hareket etmenin yanı sıra failin bu hatasını gerçekleştirirken içerisinde bulunduğu şartlar değerlendirildiğinde kaçınılmaz olması da gerekmektedir.

Hatanın kaçınılmazlığı ise failin eğitimi, bilgisi, ve içerisinde bulundukları sosyal ve kültürel koşulları değerlendirmek gerekmektedir. 

Ceza Hukukunda Şahısta Hata ve Hedefte Sapma

Hata hali hükümleri söz konusu olduğunda uygulamada bazı sorunlar yaşanmaktadır. Bu sorunlar genel olarak ikiye ayrılmaktadır. 

Şahısta Hata

Şahısta hata Türk Ceza Kanunu’nun 30. maddesinin birinci ve ikinci fıkraları bağlamında değerlendirilmektedir. Bu sebeple de suçun temel şeklinin nitelikli halleri ve maddi unsurları ile bağıntısının bulunması gerekir.

Örneğin gece camdan hırsız girdiğini düşünerek eve giren kişinin öldürülmesi ancak kişinin ev sahibinin kardeşi olması durumunda Türk Ceza Kanunu’nun 30. maddesi 2. fıkrasına göre nitelikli adam öldürme suçundan değil basit insan öldürme suçundan yargılanacaktır. Aynı zamanda bu olayda zorunluluk hali, meşru müdafaa ve haksız tahrik unsurlarının da ayrıca araştırılması gerekmektedir.

Hedefte Sapma

Hedefte sapma söz konusu olduğunda Türk Ceza Kanunu 30. madde hükümleri uygulanmamaktadır. Bunun yerinde suçta içtimaı hükümler değerlendirilecektir. Örneğin failin bir kişi öldürmek için ateş etmesine rağmen hedeflediği kişi yerine kurşunun sapması sebebiyle başkasını  öldürmesi durumunda hedeflediği mağdur için kasten öldürme suçundan ve kurşunun geldiği mağdur içinde kasten adam öldürme suçundan yargılanacaktır. 

Sık Sorulan Sorular